Gorredijk

Terug naar boven

Eisenga, Jan


Jan EisengaOp 5 mei 1943 werd de Gorredijkster onderwijzer Jan Eisenga op 35- jarige leeftijd door de Duitsers gefusilleerd. Hij was daarmee een van de vele slachtoffers van de Meistaking in 1943. In zijn korte, maar bewogen leven heeft hij zich op velerlei manieren gemanifesteerd. Hij was een radicaal socialist, overtuigd pacifist, een principiële geheelonthouder en vegetariër en een idealist met hoge waarden en normen. Bovendien was hij een gewaardeerd en veelbelovend Fries schrijver. Zijn leven stond in het teken van dienstbaarheid. Dienstbaar aan zijn idealen en principes, aan zijn gezin, aan zijn school en aan de brede Friese Beweging. In de bloei van zijn leven werd hij vermoord omdat hij niet kon accepteren in een bezet land te moeten leven, waar individuele vrijheden alom aan banden werden gelegd. Zijn grote steun en stimulator daarbij was zijn vrouw Tjitske Eisenga-de Groot. Beiden deelden dezelfde passie om de wereld te willen verbeteren. Zijn moed om zich openlijk te verzetten tegen onrecht en tirannie heeft hij met de dood moeten bekopen.

Jan Eisenga was begenadigd met een bovengemiddeld intellect, waardoor hij onder meer in korte tijd vier studies in vreemde talen met succes kon afronden. Ook was hij muzikaal en speelde hij verschillende instrumenten. Als onderwijzer stond hij hoog aangeschreven, hoewel zijn loopbaan niet bepaald vlekkeloos is verlopen. Daarnaast bekleedde hij talrijke bestuursfuncties in maatschappelijke organisaties en was hij dichter en schrijver. Hij gaf blijk van tomeloze energie. Uit zijn vele verzen, gedichten en essays spreekt zijn liefde en passie voor de Friese taal en cultuur. In zijn schrijverschap kon hij zich het best uiten in de Friese taal , hoewel hij ook in het Nederlands en zelfs sporadisch in het Duits heeft geschreven.Gedenkplaat Jan Eisenga De herinnering aan hem, als slachtoffer van de Tweede Wereldoorlog, wordt in ere gehouden door een basisschool uit Gorredijk. Een groep leerlingen van die school legt ieder jaar een krans bij de gedenkplaat van Jan Eisenga. De plaquette hangt in de hal van museum Opsterlân, het gebouw waar Eisenga het grootste deel van zijn onderwijzerschap heeft doorgebracht. Dat wat Jan Eisenga ons heeft nagelaten, velen tot voorbeeld kan zijn, nu en in de toekomst. Ook daarom verdient hij het niet om in de vergetelheid te raken.

Roel T. van der Heide






 


MevrEisenga.jpgMevrouw T.Eisenga de Groot Ik bin einlings tagelyk mei myn man stoarn
„Doet de Dutsers myn man deaskeaten, wie Reinder seis jier. In lytse jonge noch mar. Twa jier letter sei ik ris tsjin him: Reinder, kinst heit noch wol? En doe bigoun hy sa forskriklik to gulen."

Mevrouw Tsjits Eisenga-de Groot (61) uit het verpleeghuis Nieuw Lindenoord in Wolvega zal die centrale gebeurtenis uit haar leven nooit meer vergeten. De derde mei 1943 staat onuitwisbaar in haar geheugen gegrift. Op die dag werd haar man Jan Eisenga, de bekende Gorredijkster onderwijzer en dichter, door de Duitsers opgehaald. Waarschijnlijk twee dagen later is hij vermoord. Waar hij begraven is, weten alleen zijn moordenaars.

Jan Eisenga wilde in die dagen solidair zijn met die arbeiders, boeren en ambtenaren, die staakten op verschillende plaatsen in ons land, omdat de Duitsers van plan waren, alle Nederlandse militairen weer krijgsgevangen te maken. „De boeren hawwe yn harren fOreet gjin stipe krigen. Volta en Kanmiefabïyk hawwe net staekt — it soe hjoed (moandei) wêze, mar it is by siÜen bleaun. En sille moarn de filden har bern thiishalde fan skoalle? Der is war dien foar dizze protestaksje, mar of it slagje sil? Dat is de siteweasje fan it eagenblik. De lju siede fan binnen, mar doare neat of in bytsje. En — is har dat kwea óf to nimmen? Der is noch mar san lyts kromke solidariteit ünder de minsken. Elk wachtet op in oar en sa bart der neat. En de soldaten kinne wer nei de gef angenkampen yn DtitslSn gean.... Earst it legere kader — aenst de oaren. Hoe sil it oars as der gjin foroaring komt — gjin Died, dy't dy plannen wizigje sil." Dat schreef hij in zijn dagboek, op de morgen van de dag, dat hij werd opgehaald. Hij kon zelf niet wachten tot anderen eens een keer een initiatief namen. Hij praatte met boeren en anderen over staken. In de paasvakantie ging hij naar de ouders van zijn leerlingen en verzocht ze, him kinderen de eerste dag na de vakantie, dinsdag 4 mei, thuis te houden.

Forstive

Op de maandagavond gebeurde het. Om half twaalf werd er aangebeld bij de familie Eisenga. Mevrouw Eisenga: „Wy leine al to sliepen, en doet ik wekker waerd, tocht ik: der is it tsjinstfamke. Ik miende dat de nacht om wie. Myn man kaem fan boppen en seach hwat der wie. Doet ik onder kaem, seach ik de doar nei de keamer ta iepen stean. Hy seach ta it finster üt en sei: „Och hea, der binne de Dütskers. En hy róp der efter oan: Ik biken alles, ik biken alles. Ik sei: Dou hast neat dien. Ik tocht, dat is syn redding, as er dat mar seit. By de doar sloech hy de earms om my. Ik stie forstive tsjin de muorre. Doe namen se him mei. Ik gong noch nei buten en róp him efternei: Jan, ik hoopje datst net lang fuort bliuwst. Mar dat wist ik wol better. It wie allinne mar boargerlik fatsoen, dat ik dat róp."

„Doe gyng ik nei boppen, nei de lytse j onges ta, Reinder fan seis en Ruurd fan njoggen. Ik frege harren: Wolle jimme by mem op bêd komme? Ik lei to skodzjen fan de spanning. De jonges fregen my: Is mem sa kald? Ik sei: jonges, wy moatte mar sliepe, heit komt moam werom. Ik ha de hiele nacht fansels net sliept. De oare deis ha ik de jonkjes thüsholden fan skoalle. De jongste soe doe foar it earst hunne. De aldste makke doe in tekening mei de wurden: „Wolkom Heit". Hwarut heit soe daelk wer thüskomme. Mar heit is noait werom kaem."

Medeleven

Van medeleven van haar dorpsgenoten merkte ze de eerste dagen niet veel. De mensen waren bang. Alleen kruidenier Jan Kort kwam wel. „En de suster fan De Jong fan it Kaninefabryk", weet ze Zich te herinneren. „Dy hat de earste nacht dat ik allinne wie, by my wekke. De oare deis hat har femylje har ophelje litten. Doe wie ik wer allinne." Enkele dagen daarna kreeg ze een kort en zakelijk briefje fan de burgemeester van Opsterland, waarin haar werd meegedeeld, dait haar man ter dood was veroordeeld en dat — naar alle waarschijnlijkheid op de vijfde mei — „het vonnis was voltrokken", zoals dat heette.

„De earste pear wike die ik oars net as nei die foardoar rinne, nei buiten en dan wer it hiüs yn. Ik wie hielenidal oerstjür. Ik bigriep, dat ik my der allinne mei wurkjen oer hiime sette koe. Doe bin ik bigoun to studearjen. Ik ha de Fryske akte helle, en bogoun boeken oer to setten." Ze heeft het boek „Afkes Tiental" van Nynke van Hichtum in het Fries vertaald, en werkjes van Tsjerk Bottema, zoals het kinderboekje Dove Japik.

„Ik ha dy net wer sjoen en sil dy nea wer sjen. 5 maeije de moarns, hat de kügel in ein makke oan it libben fan dy, myn leafste. Fan dy, myn leafste en myn kaïmmeraet. Allinne troch dy hie it libben wearde foar my. Hoe graech hie ik nest dy stien yn dat léste eagenblik en wie mei dy fallen. Hwat is it libben sênder dy, myn skat? len stik pine, ien stik unwenmiigens. Ach, dokter sei, it giet foarby. Op it skuorkalenderbriefke stiet: „Zoals de natuur verder bloeit, de vogels verder vliegen, zo zet ook de mens zich heen over wat was." Is in minske dan sa wreed, dan san bytsje trou, dart dit wier wêze kin? Miskien is der in bytsje fan wier, mar ik wit, dat ik fan nou óf oan oars tsjin it libben oer stean sil, en dat foar my de dea gjin forskrikking mear ha sil. It allerdjürste, it allerleafste part fan üs libben is óf sletten. Nou bliuwt allinne foar my noch in taek, in plicht oer: De bern by to stean yn harren ütgroei fan it eigen wezen." Dat schreef ze enkele weken na de moord op haar man in het dagboek, dat hij tot de laaitste dag van zijn leven had bijgehouden.

Ze zegt: „In rakelde kear wurdt, as de jonges hjir binne, de raamme fan heit noch wolris neamd, mar wy prate eins noait mear oer him. Mar yn de herten fan de jonges libbet altyd noch wol de gedachte oan harren heit. Doet Ruurd noch lyts wie, en ik roun mei him yn de frije natür, dan praette er yn himsels hieltyd mar oer heit, as hy sa mei syn weinitsje achter my oanstapte."

Idealist

Jan Eisenga werd op 11 maart 1908 in Kortezwaag geboren als zoon van de timmerman Ruurd Eisenga en diens vrouw Berber Numan, tegelijk met zijn tweelingbroer Oebele. De beide broers konden goed leren. Ze gingen samen naar de mulo in Gorredijk, en de resultaten waren zo goed, dat hun ouders besloten, de jongens voor onderwijzer te laten studeren. Oebele ging naar de kweekschool in Heerenveen, en Jan naar die in Groningen. Jan Eisenga ontwikkelde zich in zijn kweekschooitijd en met name toen bij onderwijzer was geworden, tot een idealist van de oude stempel. Hij was een zachtmoedige revolutionair, vrije socialist, anti-militairist, vegetariër, geheelonthouder en niet-roker. En hij kreeg bekendheid als Fries dichter.

In het Drentse Oosterhesselen ontmoette Jam Eisenga Tsjits de Groot. Dat gebeurde in 1930, op een kamp van de Jeugdbond van Onthouding, waar hij kwam als afgevaardigde van de Jongeleden Geheelonthoudersbond. Zij werd in 1908 in Warga geboren en was onderwijzeres. De beide jonge mensen ontdekten, dat ze over veel dingen gelijk dachten, „Doet Jan en ik by elkoa kamen, koene wy eagenblikkelik prate. Ik fielde him presiis oan en hy my. Allinne, hy wie primair, ik sekundair, mar oars wie der gjin forskil tusken üs. Idaerderadiel, der*t ik wed kaem, wie read en Opsterlan wie sa mooglik noch reader. By him thüs wiene se anarchist. Wy pasten presiis byelkoar."

In maart 1933 trouwden ze. Hij was toen onderwijzer in Gorredijk, aan de school van meester De Haan. Meester De Haan had eerder gestaan aan de lagere school in Kortezwaag, en daar had hij Jan en zijn broertje nog in de klas gehad. Hij hield zijn oud-leerling echter niet lang aan zijn school, want op 1 januari 1934 werd Jan Eisenga ontslagen. Het was in de crisistijd, en er werd bezuinigd. Veel onderwijzers en onderwijzeressen kwamen op wachtgeld te staan. Het was gewoonte, dat dit de laatstbenoemde leerkrachten overkwam. Maar dat gebeurde niet in Gorredijk. Jan Eisenga had een kollege, die later dan hem was gekomen, maar hij werd uitgekozen voor ontslag. De ontslagkwestie kwam in de raad van Opsterland.

„Provokateur"

Mevrouw Eisenga: „Myn man stie as nümer ien op de foardracht om üntslein to wurden. Se hiene him as earste der op set, omdat wy beiden read wiene. Wy wiene lid fan de Onafhankelijke Sociaslistische Partij, de OSP, en dy stie links fan de SDAP. Dat hy nümer ien kaem to stean, wie it wurk fan de ynspékteur, dy't grifformeard wie. It gyng hiel fluch yn de rie. Der waerd net iens oer stimd, doe liet de boargemeaster de hammer al falie. Doe naem Gerrit Roorda it wurd. Hy sei, dat der oer stimd wurde moast. De boargemeaster set doe, dat it punt al öfhannele wie. Doe sei Roorda: „U bent een provokateur". De boargemeaster hat Roorda doe oanklage wegens bilediging." Gerrit Roorda werd aanvankelijk tot twee maanden gevangenisstraf veroordeeld, maar in hoger beroep werd het twee weken. De communist uit Tijnje heeft die twee weken doorgebracht in de gevangenis te Leeuwarden. Mevrouw Eisenga: ,_lk ha altyd in geweldige sympathy foar Gerrit Roorda field."

Voor Jan Eisenga en zijn vrouw begon toen een zwerftocht langs verschillende plaatsen, waar tijdelijk een onderwijzer werd gevraagd: Heerenveen, Oosterland op Wieringen, Hoornsterzwaag, Veenhoop en Hollum op Ameland. Hij studeerde in die tijd hard: hij haalde de Duitse, Franse, Englse en toen de Friese akte. Zijn wens was, leraar te worden bij het mulo, maar die wens is niet vervuld. Wel werd Jan Eisenga door de raad van Opsterland gerehabiliteerd. Dat gebeurde op 1 januari 1936. Hij werd tijdelijk onderwijzer en op 16 maart 1936 werd hij voor vast benoemd in Gorredijk, weer aan de school van meester De Haan.

Toen de bezetting kwam, moet het voor deze man, die altijd gewend was geweest op te komen voor zijn idealen en daarbij geen blad voor de mond had genomen, moeilijk zijn geweest te zwijgen. Hij kon da/t niet, bij zoveel onrecht als de bezetting meebracht. Het werd zijn dood.

Beide zoons

Van de beide jongens lijkt Ruutd het meest op zijn vader, vindt mevrouw Eisenga. Hij is hoofd van de school in Langelo in Drenthe. „Hy hat in soad fan myn man. Hy is öfgryslik maetskiplik biwogen. Hy tinkt krekt as myn man, allinne hy biweecht him net op polityk gebiet." Reinder werkt als vertaler bij de AKU in Arnhem. Beide jongens zijn gehuwd.

Mevrouw Eisenga zelf heeft wel iets van het oude vuur behouden: ze was — net als haar man — lid van de linkse OSP. „Ik ha ek noch tsien minuten lid west van de SDAP. Mar doet ik my opjown hie. ha ik my wer bitocht. Ik kaem de sekretaris fan de öfdieling tsjin en ik ha tsjin him sein: Ik wurd wer lid öf. Ik bin noch net ryp foar de SDAP. Ik fyn dy partij to burgerlik." Ze is nog steeds anti-militariste. „Ik Mt my leaver deadzje dan dat ik ien deameitsje soe," zegt ze. „Myn jonges tinloe der kreküyk oer." Ze vervolgt: „Ik fiel foar de PSP, omdat ik it gefoel ha dat dy partij sahwat itselde wol as de OSP. Myn gefoel seilt dat, mar ik kin it net biredenearje. Ik ha net stimd, hwant ik ken hjir in Wolvegea net ien, dy't mei nei it stembureau bringe koe."

„As jo jong binne, is in bytsje fjür net slim. Sa as mei de Provo's. Der sit in heap fan foroaring en forbettering. Myn man soe der net op tsjin west ha, tominsten op de echte Provo's net. Wy kinne folie better fan dy jonge minsken ha, dy't fel binne en it soms hwat oerdriuwe dan jongelju, dy't to braef binne. Ik fiél wol foar de protesteaijende jeugd." De dodenherdenking hoeft voor haar niet. Ze heeft genoeg aan haar eigen herdenking, toevallig ook in begin mei. „Ik fiel neat foar bitónken. Sels doch ik der net oan mei. Ik fyn it in bytsje in moade. In pear minsken fiele dier foar, de rest bistiet üt meirinners. En dochs, soms tink ik ek wol wer dat it goed is".

To min haet

Hoe staat ze niu tegenover degenen, die haar man destijds de dood hebben ingejaagd? Ze zegt: „Ik fiel genóch bitterhyt, mar ik ha to min haet yn my. En dat bitsjut dat ik ek to min leafde yn my ha. Soe dat net sa wêze? Ik fyn it freeslik dat myn man der net mear is. Ik bin einlings tagelyk mei myn man stoarn. Sa tocht ik doe, en dat gefoel ha ik noch. Ik libje noch wol, mar as in kwynjend plaatsje".

Ze leeft voort in haar kamertje. Soms gaait ze — in haar invalidenwageniije — naar haar buurvrouw, ook iemand, bij wie de oorlog diepe wonden heeft nagelaten. Het is mevrouw Wierda uit Leeuwarden, die vlak voor de bevrijding drie zoons verloor. Zij werden bij Dronrijp doodgeschoten. Bedde vrouwen praten vaak over de dingen, die hen zo bezighouden.

En dan gaat mevrouw Eisenga terug naar haar kamertje met het bed, de stoelen en het wandmeubeltje. En haar boekenplank met werkjes van Annie M. G. Schmidt, Ria Postma-Stolk, Toon Kortooms, Georga Orwell en Piter Jelles. Of het boek over Martin Luther King, de beide delen van „Ondergang" van professor Presser en het Rode boekje van Mao. En haar fotoalbum vol dierbare herinneringen van voor die fatale dag.

bron: Leeuwarder Courant 04-04-1970


Waarschijnlijk Jan Eisenga zijn laatste rustplaats, alhoewel zijn lichaam en van meerdere hier op de Appelberg in het moeras nooit zijn gevonden blijkens deze gedenksteen (bron: Wikipedia)


It Bertedoarp

It doarp, dêr’t immen berne is
en jonkheits dagen sliet,
tinkt men altyd fol leafde oan,
as’t djoerste hjir op ierd.

Hoe’t letter men ek swalkje mei
De fiere wrâld yn’t roun,
nea kin men him forjitte mear:
dy leave bertegroun.

Dêr wiene heit en mem by jin,
dêr stie it âldershûs
En, wie de wenning lyts of great,
lok joech hja bij de roes.

Dêr boarte en dêr djoeide men
mei mannich kammeraat……
Né , soks ferjit men nea net wer,
hoe lang ek fan ‘noar skaad’….

Dêr yn d’âld skoalle learde men
en nea wurdt it wer wei:
it wurd, dat master op in kear
fol djippe earnst jin sei

En o, der is safolle mear
dat jin oan 't doarp forbynt
en dat, hoe âld men wurde mei,
nea út 't ûnthald fordwynt!

It is net te beskriuwen faek
en sizze kin men ’t net,
mar ’t doarp en wy, sa fielt men it,
dat is een saak fan’t hert.

It herte bynt jin oan it gea,
en as it herte sprekt,
dan is der gjin forstân dat ea
dat fielen yn jin brekt.

En is it doarpmek lyts of min,
en neamt in oar it dea,
foar jin is it in leaflik plak,
dat sa forspijde gea.

En wiist in oar jin 't lek en brek,
dan seit 't forstân faek: ja
Mar 't herte sljochtet folle oer,
en kin sok praet net ha.

Whant om dat plakje hinget eat:
it is de hill'ge sfear...
En dêrom is 't jin ik sa leaf
en hâld men it yn ear.

Wol folle nimt it libben wei,
ek mannich djoer besit….
Mar lokkich, dat ’t de oanstins jin
oan’t bert’plak hâlde lit.

Dat bliuwt yn ús en wurdt net wei,
hoe’t ek yn ’t libben giet…..
Jins bertedoarp bliuwt foar jins hert
it leafste plak op ierd!

Jan Eisenga, Strider en dichter  

Jan Eisenga as Frysk Skriuwer



Jan Eisenga

Titel: Een vrije geest tot zwijgen gebracht
Auteur : Roel T. van der Heide
Uitgever: Bornmeer Gorredijk
Jaar: 2013





Tjitske's dagboek

Titel: Tjitske's dagboek
Auteur : Tjitske Eisenga-de Groot
Uitgever: Bornmeer Gorredijk
Jaar: 2014






Afbeeldingen bij deze pagina

  • Jan Eisenga

Meer foto’sLaatste foto’s